Nauka o hadisu, u tom pogledu, čini jednu istaknutu iznimku.
Islam, kao religija koja, za razliku od kršćanstva, odbija pripisivanje spolne pripadnosti Bogu i koja nikad nije propagirala postavljanje muškog duhovnika na mjesto posrednika između stvorenja i Stvoritelja, započinje svoj život sa ubijeđenjem da pošto su muškarac i žena već prirodno predodređeni za uloge upotpunjavanja a ne sličnosti, onda tu nema govora o duhovnoj ( intelektualnoj ) nadmoci muškog roda nad ženskim.
Kao rezultat ovog vjerovanja, zajednica Muslimana je bila sretna da, kako muškarcu tako i ženi, povjeri društveni položaj i zadatke isto vrijedne u očima Gospodara. Ova činjenica samo, može da objasni zašto je bilo moguće baš u okrilju Islama da se razvije tako ogroman broj istaknutih žena učenjaka koje su velikim dijelom kroz svoje zdravo rasuđivanje i svjedočenje uspjele da razviju Islam u jednu prelijepo dizajniranu građevinu, a što očigledno nije bio slučaj među klasičnim vjerskim pravcima Zapada.
Od najranijih dana Islama žene su zauzimale prominentno mjesto u očuvanju hadisa i svojim upornim radom ga održale tokom niza stoljeća. Svaki period islamske istorije je svjedočio mnogobrojne učenjakinje hadiske nauke. Njihova suradnja sa kolegama suprotnog pola je bila ispunjena obostranim poštivanjem i uvažavanjem. Biografski riječnici su zabilježili velik broj tih istaknutih žena.
Već u toku života Poslanika s.a.w.s., mnoge žene ne samo da su bile primjerom u razvoju velikog broja hadisa, nego su bile i njihovi direktni prenosioci od Poslanika s.a.w.s. na druge sestre i braću u vjeri.
Nakon Poslanikove s.a.w.s. smrti, mnoge ashabijke (žene koje su bile svjedoci Poslanikove misije i povjerovale u Objavu) a posebno njegove supruge (majke svih pravovjernih) važile su za čuvare islamskog znanja kod kojih su ashabi (muškarci koji su bili svjedoci Poslanikove misije i povjerovali u Objavu) dolazili da traže instrukciju u pogledu niza pitanja. Imena kao što su Hafsa, Umm Habiba, Maymuna, Umm Salama i A’iša su među najistaknutijim u prenosenju hadisa , te shodno tome svima onima koji su se već upoznali s jednim dijelom hadiske literature su vrlo poznata. Naročito za A'išu se zna da je jedna među važnijim ličnostima kroz cijelu istoriju hadisa – mora se naglasiti da ona nije bila samo prenosioc hadisa nego neko ko ih je najpažljivije tumačio.
U periodu generacije onih koji su slijedili nakon njih, žene su također držale važnu poziciju u prenošenju i čuvanju kvalitetne hadiske literature.
Hafsa, kćerka od Ibn Sirina , Umm al-Darda mlađa (umrla 81/700), i ‘Amra kćerka Abd al-Rahmana su samo neka od ključnih imena tog perioda.
Iyas ibn Mu'awiya je vidio u Umm al-Dardi jaku poznavateljicu hadisa i sudiju neponovljivih sposobnosti i vrijednosti, te ju je postavio iznad svih učenjaka hadisa tog vremena među kojima su bila i veoma poznata imena kao što je Hassan al-Basri i Ibn Sirin .
‘Amra se smatrala velikim autoritetom u pogledu prenesenih hadisa od A’iše r.a. Među njenim studentima je bio i poznati medinski sudac Abu Bakr ibn Hazm kojem je naredba došla od khalife Umara ibn Abd al-Aziza da zapiše sve hadise za koje zna da su preneseni ‘Amrinim ovlaštenjem.
Nakon njih dvije moramo spomenuti i druge učenjakinje koje su zasijale u istoriji hadisa prenoseci svoje znanje javno široj publici, a one su :
• ‘Abida al-Madaniyya
• ‘Abda bin Bishr
• Umm Umar al-Thaqafiyya
• Zaynab unuka od Ali ibn Abd Allah ibn Abbas
• Nafisa bint al-Hassan ibn Ziyad
• Khadija Umm Muhammad
• ‘Abda bint Abd al-Rahman, i mnoge druge.
Ove pravovjerne žene su poticale iz najrazličitijih porodica i sredina što služi kao činjenica da su one svoje zasluge kroz islamsku naobrazbu stekle čistim trudom i radom, a nikako društvenom klasom iz koje potiču, niti spolnom pripadnošću. Na primjer:
‘Abida, koja je počela život kao ropkinja kod Muhammada ibn Yazida, učila je hadise od medinskih učitelja da bi je na kraju oslobodio robstva poznati španski muhaddis, Habib Dahhun, koji je bio zadivljen njenim znanjem o hadiskoj literaturi. Odlučio je da je oženi i vratio se sa njom nazad u Andaluziju. Za nju je rečeno da je spomenula deset hiljada hadisa opozivajući se na autoritet medinskih muhaddisa.
Zaynab bint Sulayman (umrla 142/759), za razliku od prethodne alime, je bila princeza po rođenju. Njen otac, budući da je bio rođak od al-Saffahe osnivača dinastije Abbasida, postavljen je na položaj guvernera Basre, Omana i Bahrayna za vrijeme khalife al-Mansura. Zaynab je sticala najbolje obrazovanje iz polja hadiske literature kojom je ubrzo potpuno ovladala i postigla reputaciju najistaknutije muhaddise tog vremena. Njeno znanje o hadiskoj literaturi je prevazilazilo ne samo mnoge učene žene tog vremena nego su se i mnogi muškarci ubrajali u njene studente.
Pozitivna suradnja među cijenjenim sestrama i braćom na putu razvijanja što jačih temelja hadiske nauke nastavila se tokom perioda kad su najveće antologije hadisa bile sakupljane. Kroz jedan studiozni pregled tih spisa postaje očito da su se svi važniji sakupljači hadisa iz najranijeg perioda oslanjali na autoritet mnogih žena – shuyukh (šejhovi): svaka veća kolekcija davala je imena mnogih žena kao neposrednih autoriteta samog sakupljača. Neposredno nakon završenog posla oko prikupljanja hadisa u zasebne zbirke, žene, koje su već bile ovladale istim, su preuzimale obavezu da poduče mnogobrojne razrede studenata hadiskoj literaturi i da im izdaju zaslužene idžaze ( diplome).
U četvrtom stoljeću nalazimo:
Fatimu bint Abd al-Rahman (umrla 312/924 ), poznatu kao ‘Sufija’ zbog njene velike pobožnosti; Fatima ( unuka Abu Davuda, poznat po zbirci hadisa pod imenom Sunen );
Amat al-Wahid (umrla 377/987), kćerka istaknutog pravnika al-Muhamili; Umm al-Fath Amat as-Salam (umrla 390/990 ), kćerka sudije Abu Bakr Ahmeda (umro 350/961);
Jumua bint Ahmad i mnoge druge cijenjene sestre čije su učionice bile uvijek ispunjene publikom punom poštovanja spram njihovim znanjem.
Javna predavanja cijenjenih sestara muhaddisa o hadiskoj literaturi bila su održavana i tokom sljedeća dva stoljeća po hidžretskom kalendaru (5.-6.stoljeće).
Fatima bint al-Hassan ibn Ali ibn al-Daqqaq al-Qushayri ne samo da je bila poznata po njenoj pobožnosti i kaligrafijskim sposobnostima, već i po njenom poznavanju hadisa, a posebno treba naglasti kvalitet isneda (lanac prenosioca hadisa) koje je ona posjedovala u svojoj memoriji. Još više se isticala :
Karima al-Marwaziyya (umrla 463/1070) koju su smatrali alimi njenog vremena najboljim autoritetom u pogledu Sahih zbirke od Bukharija.
Abu Dharr of Herat, jedan od vodećih alima tog vremena, pridavao je toliku važnost njenom ovlaštenju u pogledu tačnosti hadisa da je težio savjetovati svoje studente, ukoliko žele da uče Sahih zbirku, da se jedino mogu obratiti kod Karime al-Marwaziyye, zbog perfekcije njene naobrazbe. Na taj način ona predstavlja centralnu tačku u prenošenju temeljnih izvora Islama.
Naime, Goldziher piše o njoj sljedeće “njeno ime se pojavljuje sa neobičnom učestalošću idžaza (diploma) vezanih za predavanja o sadržaju ove knjige (Sahih Bukhari).” Među njenim učenicima bili su al-Khatib al-Baghdadi i al-Humaydi ( 428/1036 – 488/1095 ).
Pored Karime bilo je još bezbroj drugih cijenjenih sestara muhaddisa koje su zauzimale eminentna mjesta u istoriji prenošenja hadisa iz Sahih Bukhari zbirke. Među njima bi se posebno trebale spomenuti:
Fatima bint Muhammad (umrla 539/1144 ) ;
Shuhda zvana ” Pisac” ( umrla 574/1178) ;
te Sitt al-Wuzara bint Umar ( umrla 716/1316) .
Fatima je prenosila zbirku Sahiha po ovlaštenju velikog i poznatog muhaddisa Said al-Ayyar ; stručnjaci – muhaddisi tog vremena dodijelili su joj naziv Musnida Isfahan ( autoritet za hadis iz Isfahana ).
Shuhda je bila poznati kaligrafa i muhaddisa od velikog ugleda; biografi su je opisali kao “Kaligrafu”, kao muhaddisu velikog autoriteta i kao ponos ženskog svijeta. Njen pradjed je bio trgovac bezvrijednom robom, otuda je i stekao nadimak al-Ibri. Ali njen otac, Abu Nasr (umro 506/1112) je stekao naklonost ka hadisima i postigao da ih savlada pod nadzorom stručnjaka te iste oblasti.
Kao iskreni sljedbenik Sunneta osjećao se obaveznim da svojoj kćerci da zdravo akademsko obrazovanje i da joj osigura učitelje na daleko poznate po stručnosti u hadiskoj literaturi.
Udala se za Ali ibn Muhammada, koji je bio među važnijim ličnostima tog vremena sa otvorenim interesovanjem za književnost a kasnije postaje desna ruka khalife al-Muqtadija i osnivac jednog koledža. Njegova žena, doduše, je bila više poznata; stiče zvanje hadiskog učenjaka i zabilježena je po kvaliteti ‘isneda’ (lanac prenosioca hadisa) . Njena predavanja na temu Sahih Bukhari , uključujući i sve druge veće zbirke, su bila krcata studentima; a na račun njenog ugleda i zvanja u oblasti hadisa dešavalo se čak da je bilo i onih koji su lažno izjavljivali da su njeni studenti samo u cilju da bi privukli pažnju na sebe i stekli povjerenje u društvu.
Tako reći, jednako poznata po stručnosti za Sahih Bukhari je bila i Sitt al-Wuzara, koja, pored što je potpuno ovladala Islamskim zakonodavstvom, imala je i zvanje “musnide tog vremena” ( autoriteta u oblasti hadisa ).
Držala je predavanja o Sahih i o mnogim drugim zbirkama u Damasku i Egiptu. Predavanja na temu Sahih jednako je davala i sestra Umm al-Khayr Amat al-Khaliq (811/1408 – 911/1505) koja je važila za posljednjeg velikog muhaddisa iz Hidžaza. Pored njih, tu se nalazi još jedan autoritet za Bukharijevu zbirku, a to je A’iša bint Abd al-Hadi.
Osim do sada spomenutih učenjakinja čija specijalizacija je bila na polju velike zbirke hadisa Sahih Bukhari bilo je i onih koje su bile eksperti za druge veće zbirke.
–Umm al-Khayr Fatima bint Ali (umrla 532/1137),
i Fatima al-Shahrazuriyya su predavale Sahih zbirku od Muslima.
–Fatima al-Jawzdaniyya (umrla 524/1129) je kroz predavanja svojim studentima prenijela, pored ostalog, i znanje o tri velike zbirke hadisa od al-Tabarani pod nazivom Mu'jam.
-Zaynab od Harrana (umrla 68/1289) je privlačila mase studenata svojim predavanjima na kojima ih je podučavala najpoznatijoj zbirci hadisa zvanoj Musnad od Ahmada ibn Hanbala.
-Juwayriya bint Umar (umrla 783/1381) i Zaynab bint Ahmad ibn Umar (umrla 722/1322) su putujući od zemlje do zemlje, gonjene velikom ljubavlju spram hadiskom znanju, boravile između ostalih zemalja u Egiptu i u Medini gdje su održale predavanja o zbirkama od ad-Darimija i od Abda ibn Humayda; a govori se i tome da su studenti putovali iz najudaljenijih mjesta samo da bi prisustvovali tim predavanjima.
-Zaynab bint Ahmad (umrla 740/1339), inače poznata kao Bint al-Kamal, je stekla svojim trudom i znanjem “brdo” diploma; držala je predavanja o Musnadu od Abu Hanife, zatim o Shamailu od Al-Tirmidhija , te naposljetku i o Sharh Ma'ani al-Athar od Al-Tahawija na kojem je radila zajedno sa još jednom muhaddisom Ajibom bin Abu Bakr (umrla 740/1339). “Za ovu posljednju se zna”, kaže Goldziher,” da je njenim ovlaštenjem izgrađena autentičnost Gotha codexa . . . u istom lancu (isnadu) se pojavljuje velik broj učenih žena koje su bile okupirane tim radom.
Veliki putopisac Ibn Battuta je tokom njegovog boravka u Damasku učio hadise od Ajibe kao i od mnogih drugih učenjakinja. Poznati historičar iz Damaska, Ibn Asakir, je pričao da je hadisko znanje učio od 1200 muškaraca i od 80 žena, a idžazu o savladanoj Muwatti od Imama Malika je stekao od Zaynab bint Abd al-Rahman.
Jalal al-Din al-Suyuti je učio Risalu od Imama Shafije kod Hajar bint Muhammad. Afif al-Din Junayd, poznati muhaddis devetog stoljeća po hidžri, čitao je Sunan od al-Darimija sa Fatimom bint Ahmad ibn Qasim.
Među ostalim istaknutim muhaddisima tog vremena bila je i Zaynab bint Sha'ri ( 524/1129 – 615/1218). Naizmjenično je bila i student i predavač hadiskog znanja. Njeni studenti su kasnije bili od velikog ugleda, uključujući i Ibn Khallikana, autora dobro poznatog biografskog rječnika Wafayat al-Ayan.
Druga, koju biografi spominju kao najveći autoritet za hadis u Siriji, je bila Karima Sirijka ( umrla 641/1218). Držala je predavanja o raznim zbirkama hadisa po ovlaštenju mnogobrojne poznate uleme. Ibn Hajar, u njegovom djelu al-Durar al-Karima, daje kratke biografske podatke o 170 prominentnih žena osmog stoljeća, od kojih su mnoge bile hadiske učenjakinje i od kojih je i on sam učio.
Neke od tih žena su bile priznate najboljim hadiskim autoritetima tog vremena. Na primjer, Juwayriya bint Ahmad, o kojoj je već ranije bilo govora, je sticala hadisko znanje podjednako od muških kao i od ženskih učenjaka da bi naposljetku i sama postala predavač na najvećim koledžima tog vremena dajući lekcije o islamskim disciplinama.
“Nekoliko mojih učitelja,’ kaže Ibn Hajar,’ a i mnogi moji savremenici, su prisustvovali njenim predavanjima.”
A’iša bin Abd al-Hadi (723-816), također spomenuta gore a koja je znatan dio vremena bila jedan od Ibn Hajarovih učitelja, se smatrala nadprosječnim muhaddisom i mnogi studenti bi kretali na duga putovanja samo s ciljem da prisustvuju njenim predavanjima i da baš od nje uče temelje vjere.
Sitt al-Arab (umrla 760/1358) je bila učitelj dobro poznatog muhaddisa
al-Iraqija (umro 742/1341) i mnogih drugih koji su se dobrim dijelom okoristili od njeno znanje.
Daqiqa bint Murshid (umrla 746/1345), koja je bila među ostalim proslavljenim učenjakinjama hadisa, stekla je svoje znanje prvenstveno od cijelog niza drugih cijenjenih sestara.
Mnogobrojne informacije o ženama, za koje se zna da su vladale hadiskom literaturom i bile istaknuti učenjaci, su nađene zabilježene u djelu Muhammada ibn Abd al-Rahmana al-Sakhawi (830-897/1427-1489) pod nazivom al-Daw al-Lami, biografski rječnik poznatih ličnosti devetog stoljeća. Sljedeći izvor je Mu'jam al-Shuyukh od Abd al-Aziza ibn Umar ibn Fahd (812-897/1427-1489), koji je sakupljen 861 AH i posvećen biografijama autorovih predavača čiji je broj iznosio više od 1,100 imena uključujući i 130 učenjakinja od kojih je imao priliku učiti. Neke od tih žena su bile proglasene najpreciznijim i najučevnijim muhaddisima njihovog vremena a to znanje su prenijele putem predavanja na sljedeću generaciju velikih učenjaka.
Umm Hani Maryam (778-871/1376-1466), na primjer, znala je cijeli Qur'an napamet još dok je bila djete, stekla je znanje temeljnih islamskih nauka, zatim je bila podučavana drugim naukama kao što su teologija, pravo, historija i gramatika, da bi se na kraju zaputila u potragu za hadiskim izvorima trazeći ih kod najboljih muhaddisa Kaira i Meke. Bila je, također, proslavljena njenim kaligrafijskim sposobnostima kao i perfekcijiom upotrebe Arapskog Jezika, zatim njenom prirođenom sklonošću za poeziju i svakako njenim strogim držanjem spram vjerskih odredbi i naređenja ( 13 puta obavljen hadž). Njen sin, poznati učenjak desetog stoljeća, je pokazivao najdublje poštovanje i divljenje prema svojoj majci. Svoje staračke dane je bila posvetila vođenju intensivnog programa za časove hadisa pri velikom kairskom koledžu, njene ‘idžaze’ su ponijeli mnogi veliki učenjaci, čak i sam Ibn Fahd je učio od nje.
Njena savremenica i zemljakinja ( Sirija), Bai Khatun (umrla 864/1459), nakon što je osigurala hadisko znanje i diplome od Abu Bakra al-Mizzi kao i od drugih poznatih muhaddisa tog vremena, usmjerila se ka prenošenju tog znanja po koledžima širom Sirije i Kaira. Za nju kažu, da joj je posao predavača donosio posebnu sreću i užitak.
A’iša bint Ibrahim (760-842 / 1358-1438), poznata po akademskim kružocima kao Ibnat al-Sharaihi, također je učila hadisku literaturu u Damasku i Kairu
(i još negdje drugo), a sama je držala takva predavanja kojima nisu mogli odoliti ni najpozantiji učenjaci tog perioda.
Umm al-Khayr Saida od Meke (umrla 850/1446) primala je instrukcije za hadis od bezbroj učenjaka iz različitih gradova i stekla jednako poželjan ugled njenih predavača.
Onoliko koliko se dalo sakupiti iz različitih izvora o učestvovanju žene u hadiskoj naobrazbi i inače u islamskim disciplinama, pokazalo se da je postalo znatno opadajuće na početku desetog stoljeća po hidžri. Knjige kao što su al-Nur al-Safir od al-Aydarusa, zatim Khulasat al-Akhbar od al-Muhibbija i al-Suluh al-Wabila od Muhammada ibn Abd Allah ( biografski rječnici poznatih ličnosti 10. 11. i 12. stoljeća po hidžri) sadrže jedva nekolicinu imena poznatih žena muhaddisa.
Ali, bilo bi pogrešno doći do zaključka da je taj broj oslabio ulaskom u deseto stoljeće i da su žene izgubile interest za hadisku literaturu. Mnoge ugledne učenjakinje hadisa koje su pretežno djelovale i bile poznate u devetom stoljeću, uspjesno su nastavile sa njihovim radom u sluzbi sunneta čak i u desetom stoljeću onoliko dugo koliko im je životni vijek dozvoljavao.
-Asma bint Kamal al-Din (umrla 904/1498) imala je jak uticaj na sultana i njegove sluzbenike kojima je često izdavala naredbe, a koje su oni opet uvijek prihvatali i rado izvršavali. Predavala je hadis i podučavala druge žene islamskim naukama.
-A’iša bint Muhammad (umrla 906/1500), supruga poznatog sudije Muslih al-Din, predavala je hadis mnogim studentima i bila stalni profesor na koledžu Salihiyya u Damasku.
-Fatima bint Yusuf od Aleppa ( 870-925 / 1465-1519) bila je poznata kao izvanredan učenjak njenog vremena.
-Za Umm al-Khayr se zna da je izdala ‘idžazu’ jednom hadžiji, u Meki, godine 938/1531.
-Posljednja među ženama tog reda je bila Fatima al-Fudayliya, poznata i pod imenom al-Shaykha al-Fudayliya, bila je rođena krajem 12.stoljeća islamskog kalendara i ubrzo se pokazala izvrsnom u kaligrafiji i islamskim naukama. Posebno interesovanje je pokazala prema hadisima, pročitala je veliki broj knjiga na tu temu, stekla više diploma od različitih učenjaka i ugled važnog muhaddisa. Pred sam kraj njenog života, nastanila se u Mekki gđe je osnovala bogatu gradsku biblioteku. U svetom gradu su je često posjećivali mnogi ugledni učenjaci da bi proširili svoje znanje i stekli njenu ‘idžazu’. Među njima se posebno treba spomenuti Shaykh Umar al-Hanafi i Shaykh Muhammad Sali. Preselila je na bolji svijet godine 1247/1831.
Kroz historiju naobrazbe žene u Islamu jasno se vidi da njen uspijeh i učestvovanje kroz akademske ustanove nije se desilo zbog njenih osobnih i egoističkih interesa ili možda zbog plemićke pripadnosti, žena je učestvovala jednako i kao učenik a i kao učitelj u svim postojućim obrazovnim institucijama zajedno sa njihovom braćom u vjeri. Potpisi na mnogim spisima su dokazi njihovog studentskog i predavačkog učešća u svakodnevnoj nastavi. Na primjer, svjedočanstva na stranicama 238-40 u rukopisu Mashikhat ma al-Tarikh od Ibn Bukharija pokazuju da su mnogobrojne žene prisustvovale redovnoj nastavi koja je sadržala 11 predavanja, a na kojima je prisustvovalo više od 500 studenata u Omerovoj džamiji u Damasku godine 687/1288. Drugo svjedočanstvo, na stranici 40, istih rukopisa, pokazuje da su mnoge studentice, čija su imena već bila pobliže označena, prisustvovale jednoj drugoj nastavi od 6 predavanja koju je držao Ibn al-Sayrafi u razredu od 200 studenata u Aleppu godine 736/1336. I još jedno svjedočanstvo, na stranici 250, nam otkriva ime poznate muhaddise Umm AbdAllah koja je držala svakodnevno pet predavanja mješovitom razredu od preko 50 studenata u Damasku godine 837/1433.
Različite zabilješke iz rukopisa Kitab al-Kifaya od al-Khatib al-Baghdadi, te zbirke disertacija na temu hadiske literature ukazuju na imena Ni'ma bin Ali, Umm Ahmad Zaynab bint al-Makki i na imena mnogih drugih učenjakinja koje su držale redovna predavanja studentima u velikim koledžima kao što su medrasa Aziziya i medrasa Diyaiyya nezavisno od njihove braće u vjeri (ponekad zajedno sa njima). Neka od tih predavanja posjećivao je i Ahmad, sin poznatog generala Salah al-Dina.
Iz prethodnog možemo zaključiti da je uloga žene u društvu velika i da se kao takva mora prepoznati i podržavati.
Cijenjene sestre u islamu podsjećamo da su one, i niko drugi, prvi graditelji svojih životnih standarda i vlastitog prostora djelovanja, i to kroz aktivno obrazovanje i moralno usavršavanje!
Autor: Dr. Muhammad Zubayr Siddiqi (IslamBosna)