Astronomija koja je prakticirana u starim civilizacijama je bila povezana sa astrologijom i proricanjem budućnosti. Ova asocijacija je bacala sjene sumnje na astronomiju u mislima ranih muslimana. Ipak, sa osnivanjem islamske civilizacije, koja je odbacivala astrologiju i proricanje budućnosti kao kontradiktorne islamskom vjerovanju, astronomija je postala zasebna, te shvaćena kao naučna disciplina utemeljena na naučnim principima. Ovo odvajanje nije bilo slučajno: bilo je utemeljeno na naučnim eksperimentima, analogiji i dedukciji, koje su muslimani primjenjivali pri potrebi za određivanjem pravca prema Kibli, te proračunavanjem namaskih vremena. Sve glavne, važnije džamije su tako određivali astronome, koji su koristili instrumente izumljene od muslimana.
U starim civilizacijama, astronomija je bila ogrnuta misterijom. Tek tokom vladavine Abasida, posebno halife Harun er-Rašida, nauka je dobila poseban status; u ovom periodu su sagrađeni veliki i čuveni opservatoriji koji su sadržavali velike, vrlo dobro napravljene instrumente. Veliki broj astronoma je bio povezan sa ovim opservatorijama, koji su bili pod upravom i nadgledanjem države.
Prema Ayden-u Sayali, izvanrednom turskom istraživaču koji je studirao astronomske opservatorije, Islam je izrodio jednu atmosferu koja je utemeljila institucionalizaciju opservatorija stvarajući uslove koji su bili produktivni za njihovo utemeljenje i razvoj. Astronomija je uživala poseban status u muslimanskom svijetu i muslimani su posjedovali vrlo visoko interesovanje u direktnu opservaciju, precizno mjerenje, te matematičke teorije. Muslimanski učenjaci su bili skloni specijalizaciji i posjedovali su empirijske tendencije. Astronomi su gradili sve veće instrumente i preferirali su raditi u timovima.
Opservatoriji u vrijeme Al-Ma’muna, su bili korišteni za posebne naučne programe. Najznačajniji zadatak astronoma zaposlenih u ovim ranim opservatorijima je bilo pravljenje astronomskih tabela baziranih na suvremenim posmatranjima Sunca i Mjeseca. Ipak radi nedostataka raznolikosti zadataka i razvijenosti programa, menadžment i financijske metode korištene pri opservatorijima su bile relativno nerazvijene. Zbog ograničenosti zadataka Ma’munovih opservatorija postavljenih u Ash-Shimasia i Qasioon-u, ne mogu se porediti sa onim modernijim koji su vremenom uspostavljeni u muslimanskom svijetu.
Razvijeniji islamski opservatoriji, koji su također bili bolje administrativno organizovani, su sagrađeni 15-tak godina poslije Al-Ma’muna. Kada je osnovan Sharaf Ad-Dawlah opservatorij, postavljen je direktor da njime upravlja, a u opservatorijski program su uključene i posmatranje kretnji ostalih planeta. Vjeruje se da je ovaj program imao dva stupnja, jer postoje dokazi koji ukazuju na to da je prvi stupanj, odnosno rane opservacije pored Sunca i Mjeseca bile ograničene na brzo-okretajuće planete.
Primarni zadatak ovog opservatorija je bilo označavanje i pravljenje astronomskih tablica svih planeta baziranih na najnovijim osmatranjima. Radi ovoga, stvorila se atmosfera u kojoj su pravljeni novi, vremenom sve veći, instrumenti, te u kojoj je određivano efikasan i specijaliziran kadar. Razvoj opservatorija je pojačao vjerovanje da su halife i kraljevi ti koji su prvenstveno iza osnivanja opservatorija kao državnih institucija.
Nova faza u njihovom razvoju je započeta na osnovu rada i truda na opservatoriju sagrađenom od Seljuk Sultan Malik Shah u Bagdadu. Nema mnogo dostupnih informacija o njegovom radu, ali je ostao u funkciji preko 20 godina, relativno dugom periodu u odnosu na druge opservatorije. Ipak, astronomi tog vremena su bili mišljenja da je period od 30 godina bio minimalan da bi se postiglo ikakvo astronomsko dostignuće.
Opservatorij u Maragehu
Ovaj opservatorij, smatran je jednim od najvažnijih u islamskoj istoriji. Sagrađen je u sedmom vijeku poslije Hidžre, čineći taj vijek najvažnijim u islamskoj historiji opservatorija. Ovaj opservatorij, čije ostatke i danas možemo vidjeti, je bio sagrađen izvan grada Marageh-a, blizu grada Tabriz u Iranu. Sagradio ga je Holakov brat, Manjo, koji je bio zainteresovan za matematiku i astronomiju. Odgovornost osnivanja je predao Jamal-u Ad-Din Bin Muhammad Bin Az-Zazidi Al-Bukhari-ju, te je također tražio pomoć od velikog broja učenjaka (naučnika), kao što su Nasr Ad-Din At-Tusi, Ali Bin Umar Al-Ghazwini, Muayd Ad-Din Al-‘Ardi, Fakhr Ad-Din Al-Maraghi i Muhiyd-Din Al-Maghribi.
Marageh opservatorij se smatra prvim opservatorijem koji je upotrijebio vakuf muslimana, odnosno poklonjeno zemljište i nekretnine, u cilju osiguravanja njegovog održavanja. Ostao je u upotrebi sve do 1316 hidžretske godine, period u kojem se promijenilo 7 sultana.
Opservatorij je također bio važan kao centar za studente koji su studirali astronomiju i koji su učili kako rukovati s astronomskim instrumentima. Također je posjedovao veliku biblioteku koja je sadržavala na hiljade manuskripta raznih naučnih disciplina.
Samarkandski opservatorij
Samarkand opservatorij je osnovan u Samarkandu od Ulugh Bega, unuka Tamerlanovog. Lokacija mu je otkrivena 1908-e godine, kada je ruski arheolog Viatkan otkrio dotacijski (vakufski) dokument koji je također sadržavao tačnu lokaciju opservatorija. Radeći na iskopavanju, uspio je naći jedan od najvažnijih astronomskih instrumenata koji je bio u upotrebi: veliki lûk koji je bio upotrebljavan za određivanje početka podnevskog vremena.
Dvorište ove 21 metar visoke građevine se nalazio na platou brda. Plato je bio površine 170mX85m. Kao i vrt, kuće zaposlenih u opservatoriju su pokazivale sveobuhvatnu veličanstvenost čitavog mjesta. Arheološka otkrića su također pokazala da je opservatorij bio cilindričnog oblika, sa obrađenom i ukrašenom unutrašnjošću.
Viatkan je bio mišljenja da razlog njegove destrukcije nisu bili prirodni elementi, već djelimično odstranjivanje mermernih ploča, koje su tako bile korištene pri gradnji drugih građevina. Koristeći unutrašnjost opservatorija, astronomi su uspjeli napraviti Ulugh Beg tabele, koje su smatrane jednim od najtačnijih tabela u svijetu. Unutrašnjost opservatorija je bila iscrtana inksripcijama koje su označavale stepene, minute, sekunde i desete dijelove sekunde, epiciklove, sedam planeta, fiksne zvijezde, kao i Zemlju sa njenim područjima, planinama i pustinjama. Među astronomima koji su radili u opservatoriju Samarkand je bio i Ghiyath Ad-Din Al-Khashi, koji se istakao u mehaničkom modeliranju nebeskih tijela.
Preuzeto sa IslamOnline
Preveo Refiz Duro